نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار جامعه‌شناسی، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران

چکیده

سابقه تأسیس مدارس جدید در ایرانِ عصر قاجار به پیش از انقلاب مشروطه بازمی‏‌گردد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند تمامی مدارس جدید در سال‏‌های پیش از انقلاب مشروطه را می‏‌توان از مصادیق نهادهای مدرن آموزشی به شمار آورد. مقاله حاضر تلاش می‏‌کند با استفاده از مفاهیم موجود در جامعه‏‌شناسی نظری ـ تاریخیِ پیدایش و پویش نهادهای مدرن، نشان ‏دهد نمی‏‌توان همه مدارس جدید در سال‏‌های پیش از انقلاب مشروطه را مصداق نهادهای آموزشی مدرن به شمار آورد. به‌طور مثال، استدلال می‌‏کند که دارالفنون به‌عنوان نخستین مدرسه جدید در عصر ناصری، از آن‌جا که به‌شکلی خودآئین اداره نمی‏‌شد و آموزش را به‌شکلی برابر در اختیار همگان قرار نمی‏‌داد، یک نهاد آموزشی مدرن نبود. توضیح داده خواهد شد که امکان‌‏پذیر شدن تأسیس نهادهای مدرن به‌طور عام و نهادهای آموزشی مدرن به‌طور خاص در ایران، هرچند مبتنی بر برخی تحولات اجتماعی و فرهنگی صورت گرفت، به‌شکلی بنیادین نیازمند نوعی تحول حقوقی بود؛ تحولی که نخستین نشانه‌‏های آن را باید یازده سال پس از تأسیس دارالفنون جست‌وجو کرد. مقاله در انتها برمی‏‌نمایاند که این تحول در نهایت به امکان‏‌پذیرشدن تأسیس نهادهایی چون انجمن معارف انجامید. انجمن معارف، که به شیوه یک نهاد مدرن اداره می‏‌شد، به‌‏رغم عمر کوتاهش، نتایجی «چشمگیر» در همگانی کردن آموزش از خود برجای گذاشت و به الگویی برای تأسیس نهادهای آموزشی مدرن در سال‏‌های بعد تبدیل شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آجودانی، ماشاالله (1398). مشروطه ایرانی. تهران: اختران.
آخوندزاده، میرزافتحعلی (1351). مقالات (گردآورنده: باقر مؤمنی). تهران: آوا.
آدمیت، فریدون (1349). اندیشه‏های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.
آل‌داوود، سیدعلی (1397). نخستین کوشش‏های قانون‏گذاری در ایران. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
احتشام‏السلطنه، محمود (1392). خاطرات احتشام‏السلطنه (به‌کوشش سیدمحمدمهدی موسوی). تهران: زوار.
اقبال آشتیانی، عباس (1400). میرزا تقی‏خان امیرکبیر (چاپ چهارم). تهران: نگاه معاصر.
امانت، عباس (1383). قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1313-1247) (ترجمه حسن کامشاد). تهران: مهرگان.
امانت، عباس (1400). تاریخ ایران مدرن. تهران: فراگرد.
بنجامین، ساموئل گرین (1363). ایران و ایرانیان (ترجمه محمدحسین کردبچه). تهران: علمی.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368). سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان (ترجمه کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
توفیق، ابراهیم؛ یوسفی، سیدمهدی؛ و حیدری، آرش (1399). مسئله علم و علم انسانی در دارالفنون عصر ناصری. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
دولت‏آبادی، یحیی (1361). حیات یحیی (جلد اول). تهران: عطار و فردوسی.
روشنی زعفرانلو، قدرت‏الله (1354). امیرکبیر و دارالفنون. تهران: دانشگاه تهران.
زرگری‏نژاد، غلامحسین؛ صفت‏گل، منصور؛ و وثوقی، محمدباقر (1398). تاریخ دانشگاه تهران (جلد نخست: دانشگاه در دوره اول 1313-1322). تهران: دانشگاه تهران.
صمیم، رضا (1396). تولید و مصرف فرهنگی در دانشگاه ایرانی: درآمدی تاریخی ـ  انتقادی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
صمیم، رضا (1397). آیا دارالفنون نیای دانشگاه تهران است؟. در: خلاصه مقالات همایش از مدارس نوین تا دانشگاه در ایران. پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی (صص. 18-17)، تهران، ایران.
فراستخواه، مقصود (1402). کنشگران مرزی (چاپ سوم). تهران: گام نو.
فراستخواه، مقصود (1401). استادان استادان چه کردند؟ تاریخ دارالمعلمین عالی و دانشسرای عالی از 1297 تا 1357. تهران: نی.
کتابچه دستورالعمل دیوان‏خانه عدلیه اعظم (1336). مجله کانون وکلا، شماره 44.
مستشارالدوله، میرزا یوسف‌خان (1392). یک کلمه. به اهتمام علیرضا دولتشاهی. تهران: بال.
مناشری، دیوید (1397). نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن. ترجمه محمدحسین بادامچی و عرفان مصلح. تهران: مینا.
موحدی، محمدرضا؛ و تیموری، فاطمه (1396). مفاهیم تربیتی در عهد قاجار با نگاهی به کتاب مثنوی الاطفال. سومین همایش متن‏پژوهی ادبی، تهران، ایران.
میرانصاری، علی (1380). انجمن معارف، در: دائره‏المعارف بزرگ اسلامی (جلد دهم). تهران: دائره‏المعارف بزرگ اسلامی.
نیکفر، محمدرضا (1382)، به‌سوی یک نظریه بومی درباره سکولاریزاسیون. آفتاب، 27.
وبر، ماکس (1387). «دیوانسالاری»، در: دین‏، قدرت، جامعه (ترجمه احمد تدین؛ صص. 277-225). تهران: هرمس.
هابرماس، یورگن (1392). دگرگونی ساختاری حوزه عمومی: کاوشی در باب جامعه بورژوایی (ترجمه جمال محمدی). تهران: افکار.
Anwar, A. (1986). Anjoman-e Ma’āref. Encyclopedia Iranica, II/1, 86-88.
Arasteh, R. (1960). Growth of Modern Education in Iran. Comparative Education Review, 3(3), 33-40.
Blumenberg, H. (1985). Die Legitimität der Neuzeit. US: Frankfurt.
Catanzaro, C. (1999). Zwichen Statussymbol und Allheilmittel für alle sozialen Űbel-Zur Rolle der Universität Teheran beim Aufbau der Iranischen Nation (Unpublished doctoral dissertation). Bamberg: Bamberg University Press.
Catanzaro, C. (2014). Policy or Puzzle? The Foundation of University of Tehran between Ideal Conception and Pragmatic Realization. In: B. Devos and C. Werner (Eds.)., Culture and Cultural Politics under Reza Shah: The Pahlavi State, New Bourgeoisie and the Creation of Modern Society in Iran (Pp. 34-55), London and New York: Routledge.