نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری جامعه‌شناسی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تهران، ایران

چکیده

هدف این نوشتار بررسیِ تاریخی چگونگی برآمدن انقلاب فرهنگی است. انگاره رایج در مورد واقعه مذکور آن را تداوم و نتیجه طبیعی انقلاب 1357 می‌داند. به‌عبارتی، در نگاه یادشده، این فرض وجود دارد که چون واقعه انقلاب 57 رخ داده، براساس ضرورتی طبیعی که از دل آن بیرون آمده، رخداد انقلاب فرهنگی هم باید اتفاق می‌افتاد. مقاله حاضر، با بداهت‌زدایی از این انگاره، چگونگی امکان‌مندی تاریخی آن را بررسی کرده است. مطالعه حاضر پیرامون این پرسش صورت گرفته است: نیروی رقم‌زننده انقلاب فرهنگی در نتیجه چه تحولات و رخدادهایی برکشیده و واقعه انقلاب فرهنگی را رقم زده است؟ این نحوه ورود به موضوع، لحظه‌ای از تاریخِ دانشگاه را واجد اهمیت می‌کند که یا اغلب ذیل تاریخ‌‌نگاری وقایع قبل و بعد از خود مسکوت مانده یا ذیل روایتِ کلان و یکدست‌‌سازِ تاریخ‌نگاریِ مسلط دانشگاه در بعد از انقلاب نادیده گرفته شده است. فهمِ این لحظه از چند منظر حائز اهمیت است: نخست، بسیاری از تلقی‌‌های رایج در مورد دانشگاه در بعد از انقلاب را باژگون می‌‌کند؛ دوم، برای شناخت وقایع و رخدادهای بعدی اهمیت زیادی دارد؛ سوم، تبار نظمِ چیره‌ای را که بر اکنونِ دانشگاه حاکم است ردیابی می‌کند؛ چهارم، چگونگی پیدایش انقلاب فرهنگی را به‌شکلی درون‌ماندگار و در نسبت با وقایع و رخدادهای این فضا/زمان تاریخی بررسی می‌کند. برای بررسی این موضوع، از رویکرد تحلیل تاریخی فوکو یا همان تبارشناسی استفاده شده است. تبارشناسی به پرسش از شرایط امکان ‌لحظه حال معطوف است؛ یعنی نشان دادن این امر که پدیده در فضای تاریخی و اجتماعی خود چگونه پدیدار شده، چطور عمل کرده، و در نتیجه این عمل، چه چیزهایی را ممکن یا ممتنع ساخته است. یافته‌های مقاله حاضر فرض هم‌نشینی ذاتی انقلاب سیاسی ـ اجتماعی 1357 و انقلاب فرهنگی خرداد 1359 را تاریخ‌مند نمی‌داند. واقعه‌ای که در پانزده ماه بعد از شکل‌گیری انقلاب، تصرف و تعطیلی دانشگاه را در پی داشت حاصل همایندی مجموعه‌ای از رخدادهای تاریخی است که در صورت عدم وجود و وقوع آن‌ها، انقلاب فرهنگی می‌توانست اتفاق نیفتد و یا حتی در یک تلاقی متفاوت، می‌توانست به‌گونه‌ای دیگررخ دهد. بنابراین، تبارِ شکل و ریختی از دانشگاه که امروز در ایران با آن مواجه هستیم، بیش از آن‌که متأثر از عقلانیتی کلی، آرمانی ناب، اراده نیرویی مشخص و ضرورتی از پیش تعیین‌شده باشد، در لحظه پیدایش اولیه، تابع برایند نیروهایی است که در نسبتی از منافع، اقتضائات، اتفاق‌ها و طی تاریخی غیرقطعی و شکننده ممکن شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

اسمارت، بری (1385). میشل فوکو (مترجم: لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان). تهران: اختران. (تاریخ اصل اثر 1946).
اطلاعیه دانشجویان دانشگاه تهران (1359، 27 فروردین). روزنامه اطلاعات.
اطلاعیه سازمان انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه ملی (1359، 1 اردیبهشت). روزنامه اطلاعات.
اطلاعیه شورای انقلاب در خصوص وقایع دانشگاه‌ها (1359، 30 فروردین). روزنامه اطلاعات.
اعلامیه دانشجویان عضو انجمن اسلامی دانشگاه ملی (1358، 23 اسفند). روزنامه اطلاعات.
آبسالان، صادق (1400). تبارشناسی اسلامی شدن دانشگاه؛ برآمدن نیروی اسلامی در لحظه شکل‌بندی آغازین (پایان‌نامه دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی). مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران، ایران.
بازرگان، مهدی (1363). انقلاب ایران در دو حرکت. تهران: مظاهری. چاپ چهارم.
بنی‌صدر، ا. (1358، 21 اسفند). سخنرانی در دیدار با بازاریان تهران. روزنامه اطلاعات.
بنی‌صدر، ا. (1358، 23 بهمن). مصاحبه با خبرنگار روزنامه لوموند. روزنامه اطلاعات.
بنی‌صدر، ا. (1358، 27 بهمن). مصاحبه خبرگزاری پارس با بنی‌صدر: برای آزادی گروگان ها، طرح سری در کار نیست. روزنامه اطلاعات.
بیانیه انجمن‌های مسلمان دانشگاه‌ها و مدارس عالی (1358، 27 و 31 فروردین). روزنامه اطلاعات.
بیانیه حزب جمهوری اسلامی در حمایت از دانشجویان پیرو خط امام (1359، 30 فروردین و 3 اردیبهشت). روزنامه اطلاعات.
بیانیه دانشجویان انجمن اسلامی و تشکل‌های همسو (1358، 28 فروردین). روزنامه اطلاعات.
بیانیه دانشجویان دمکرات دانشگاه ملی (1359، 7 فروردین). روزنامه اطلاعات.
بیانیه راهپیمایان انجمن‌های اسلامی و سازمان‌های دانشجویان مسلمان دانشگاه ها و مراکز عالی کشور (1359، 2 اردیبهشت). روزنامه اطلاعات.
بیانیه روابط عمومی ستاد دانشجویان دانشگاه تبریز (1358، 27 فروردین). روزنامه اطلاعات.
بیانیه شورای دانشجویی دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه ملی (1358، 27 اسفند). روزنامه اطلاعات.
بی‌نام (1387). مواضع ما (متن مواضع حزب جمهوری اسلامی). تهران: انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی.
توفیق، ابراهیم؛ یوسفی، سیدمهدی؛ و حیدری، آرش (1399). مسئله علم و علم انسانی در دارالفنون عصر ناصری: پژوهشی در آثار مکتوب شناخته‌شده دارالفنون (از 1267 تا 1313 ھ.ق). تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
دریفوس، هیوبرت؛ و رابینو، پل (1379). میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک (مترجم: حسین بشیریه). تهران: نی. (تاریخ اصل اثر 1982).
دلوز، ژیل (1386). فوکو (مترجم: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده). تهران: نی.
رضایی، محمد؛ کاظمی، عباس؛ و طاهری‌کیا، حامد (1396). چهار روز از حیات دانشگاه پس از انقلاب 30 فروردین تا 2 اردیبهشت 1359. فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، 10(1).
روشن‌‌نهاد، ناهید (1383). انقلاب فرهنگی در جمهوری اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
زائری، قاسم؛ و محمدعلیزاده، حاجیه (1393). دیرینه‌شناسی طرح «دانشگاه اسلامی» در ایران (قبل از انقلاب اسلامی 1357). فصلنامه علمی پژوهشی راهبرد فرهنگ، 7(25)، 40-7.
زائری، قاسم؛ و محمدعلیزاده، حاجیه (1396). تباریابی رخداد «انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها»؛ بر مبنای همسویی انتقادی روند‌های کلان فرهنگی دوره ماقبل انقلاب اسلامی. فصلنامه علمی پژوهشی راهبرد فرهنگ، 10(37)، 50-7.
شرف‌‌زاده بردر، محمد (1383). انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌های ایران. تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
شعار، جعفر (1358، 18 اسفند). گفت‌وگوی روزنامه اطلاعات با رئیس دانشگاه تربیت معلم. روزنامه اطلاعات.
شعار، جعفر (1359، 3 اردیبهشت). مصاحبه در مورد انقلاب فرهنگی. روزنامه اطلاعات.
علی‌بابایی، داود (1381). بیست‌وپنج سال در ایران چه گذشت؟ (از بازرگان تا خاتمی): جلد اول (از 19 دی ماه 56 تا 15 بهمن ماه 58). تهران: امید فردا.
علی‌بابایی، داود (1382). بیست‌و‌پنج سال در ایران چه گذشت؟ (از بازرگان تا خاتمی): جلد دوم (از بنی‌صدر تا شورای موقت ریاست‌جمهوری). تهران: امید فردا.
فراستخواه، مقصود (1389). دانشگاه و آموزش عالی: منظرهای جهانی و مسئله‌‌های ایرانی. تهران: نی.
فراستخواه، مقصود (1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران: بررسی تاریخی آموزش عالی و تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مؤثر بر آن. تهران: رسا.
فراستخواه، مقصود؛ و آبسالان، صادق (1396). اسلامی شدن دانشگاه در ایران بعد از انقلاب؛ فراتحلیلی از پژوهش‌ها. فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 21(73).
فوکو، میشل (1389). نیچه، تبارشناسی، تاریخ، در: تئاتر فلسفه؛ گزیده‌‌ای از درس‌گفتارها، کوتاه‌‌نوشت‌‌ها، گفت‌وگوها و ... (مترجم: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده). تهران: نی (تاریخ اصل اثر 1971).
گلکار، سعید (1388). رابطه دولت و دانشگاه در ایران پس از انقلاب 1357-1384 (پایان‌نامه دکتری علوم سیاسی). دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
گوتینگ، گری (1390). فوکو (مترجم: مهدی یوسفی). تهران: افق.
مصاحبه با حسن حبیبی، سرپرست وقت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (1358، 14 اسفند). روزنامه اطلاعات.
میلز، سارا (1389). میشل فوکو (مترجم: مرتضی نوری). تهران: مرکز (تاریخ اصل اثر 2003).
نظری، علی‌اشرف؛ و حسن‌پور، علی (1391). فرهنگ، قدرت و معنا در نظام آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه مطالعات ملی. ویژنامه شماره دوم.
نواح، عبدالرضا (1378). ایدئولوژیک کردن علم و نگرشی به علوم اجتماعی در ایران پس از انقلاب، در: مجموعه مقالات دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی، جلد دوم. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر (1383). کارنامه و خاطرات سال‌های 1357 و 1358؛ انقلاب و پیروزی، به اهتمام عباس بشیری. تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
هاشمی، فاطمه (1384). هاشمی رفسنجانی: کارنامه و خاطرات 1361: پس از بحران. تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
هاشمی، یاسر (1378). هاشمی رفسنجانی: کارنامه و خاطرات 1360: عبور از بحران. تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
Mojab, S. (1991). The state and university: The “Islamic Cultural Revolution”' in the institutions of higher education of Iran, 1980-1987 (Doctoral dissertation). University of Illinois at Urbana-Champaign.
Panjwani, F. (2004). The “Islamic” in Islamic Education: Assessing the Discourse. Current Issues in Comparative Education, 7(1), 19-29.
Sakurai, K. (2004). University entrance examination and the making of an Islamic society in Iran: a study of the post-revolutionary Iranian approach to “konkur”. Iranian Studies, 37(3), 385-406.