نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی، مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، تهران، ایران

چکیده

دانشگاه در ایران گفتاری اجتماعی شده است. همهمه دانشگاه شهرهای ما را فراگرفته و دانشگاه مسئله‌‌ای جمعیتی شده است. پرسش از تاریخیت و اصالت یا وارداتی بودن ایده دانشگاه در ایران و مشروعیت نهاد دانشگاه بخشی از این مباحثه عمومی است. آیا ایده و تاریخ دانشگاه ایرانی از «هیچ» درآمده است؟ مطالعه حاضر، به روش فراتحلیل مطالعات قبلی نویسنده و دیگرمحققان، درباره تاریخیت دانشگاه در ایران با تأکید به برخاستن آن از یک پیشاتاریخ بحث می‌کند. دانشگاه امری اجتماعی بود، قبل از آن‌که امری تاریخی بوده باشد. امر مادی در نشئت گرفتن ایده از اذهان دست‌ داشت. ایده دانشگاه برخاسته از دگرگونی‌های عینی بر روی زمین ایران در دوره پیشامشروطه بود و بستری برای جدال ایده شد. امر علمی در ایران جنبشی نوآئین در اذهان بود که از عینی‌ترین و انضمامی‌ترین امیال و خواسته‌ها و تحرکات نوپدید جامعه ایرانی برخاسته است و برساخته شده است. این یک‌ونیم سده کش‌وقوس داشت، پیش از آن‌که هنوز تاریخ سالنامه‌ای دانشگاه رقم بخورد. امور انضمامی مثل جنگ، بیماری واگیر، قحطی، ویرانی و نگون‌بختی به‌علاوه ترددها و مبادلات و شبکه اشیا و آدم‌ها وارتباطات تازه بود که گروه‌هایی از ایرانیان را به صرافت «فاعلیت شناسایی» این جهان و تصرف ذهنی و فنی در آن انداخت. آن‌قدر به نام دانش (به‌مثابه نظام نوین معرفت) سخن گفتند تا لحظه زایش دانشگاه رسید. ضعف و قوت‌های ایده دانشگاه و تاریخ دانشگاه ایرانی، هرچه هست یا نیست، لازم است در پیشاتاریخ آن نیز پی‌جویی شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

اشرف، احمد (1376). غلامحسین صدیقی، بنیانگذار جامعه‌شناسی در ایران. مجله تحقیقات ایران‌شناسی، 15(4)، 538-519.
انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی (بی‌تا). دانشگاه وابسته یعنی چه؟ از واژگونی نظام فاسد شاهنشاهی تا انقلاب فرهنگی اسلامی. تهران: انتشارات دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی.
آزاد ارمکی، تقی (1378). ‌جامعه‌شناسی جامعه‌شناسی در ایران. تهران: کلمه.
باقری، خسرو (1378). جستاری در امکان و فرایند تکوین دانش در علوم انسانی براساس اندیشه اسلامی. در: مجموعه مقالات دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی. تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
بحرانی، مرتضی (1400). آغاز و انجام دانشگاه در ایران. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، ۲۷(۳)، 1-22.
تاجیک، محمدرضا (1383). شورش دانش‌های تحت انقیاد. در: گفتمان، پادگفتمان و سیاست. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
توفیق، ابراهیم (1396). درباره نظام دانش. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی.
تهرانیان، مجید (1356). اندیشه دانشگاه: کندوکاوی در مسائل آموزش عالی ایران. همدان: پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران، دانشگاه بوعلی همدان.
حیدری، آرش؛ و عزیزآبادی، زهره (1400). نظم درون‌ماندگار دانشگاه: فهم درون‌ماندگار نظام تولید دانش درباره دانشگاه. تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی.
رفیع‌پور، فرامرز (1381). موانع رشد علمی ایران و راه‌حل‌های آن. تهران: شرکت سهامی انتشار.
روح‌الامینی، محمود (1381). آموزش علوم اجتماعی در ایران. در: مجموعه مقالات نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، 30-27 خردادماه 1381: مسائل عمومی ایران‌شناسی، صص 291-281.
سیارتو، ایستوان (1395). چهار استدلال در دفاع از تاریخ خرد (ترجمه: جعفر مرادحاصلی). کارنامه تاریخ، 2(6)، 159-139.
شریف‌زاده، رحمان (1397). مذاکره با اشیا: برونو لاتور و نظریه کنشگر ـ شبکه. تهران: نشر نی.
شوشتری، عبداللطیف (1363). تحفة العالم و ذیل التحفه. تصحیح صمد موحد. تهران: طهوری.
شیرازی، میرزاصالح (1347). سفرنامه. تصحیح اسماعیل رائین و محمد شهرستانی. تهران: روزن.
صمیم، رضا (1399). مناسبات بروکراتیک در دانشگاه آغازین (طرح پژوهشی). تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی.
طباطبایی، جواد (1398). ملاحظات درباره دانشگاه. تهران: مینوی خرد.
طلوعی، وحید (1394). پیشاتاریخ جامعه‌‌شناسی در ایران. ایران‌نامگ، 30( ۴).
عبداللهی، محمد (1370). استاد دکتر غلامحسین صدیقی و جامعه‌شناسی در ایران. فصلنامه علوم اجتماعی ،  ۱-۲،  29-11.
فاضلی، نعمت‌الله (1387). فرهنگ و دانشگاه. تهران: ثالث.
فراستخواه، مقصود (1373). سرآغاز نواندیشی معاصر. تهران: شرکت سهامی انتشار.
فراستخواه، مقصود (1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران. تهران: رسا.
فراستخواه، مقصود (1389). دانشگاه و آموزش عالی: منظرهای جهانی و مسئله‌های ایرانی. تهران: نی.
فراستخواه، مقصود (1393). تاریخ هشتادساله دانشکده فنی دانشگاه تهران: داستان یک خانه، داستان یک سرزمین. تهران: نی.
فراستخواه، مقصود (1397). نقدی بر پروژه علم دینی و اسلامی‌سازی دولتی علوم و دانشگاه‌ها در ایران. سازندگی، ۱۲۳-۱۲۴.
فراستخواه، مقصود (1399). علوم انسانی در ایران و مسئله تأثیر اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فراستخواه، مقصود (1400الف). استادان استادان چه کردند: تاریخ دارالمعلمین و دانشسرای عالی از 1297 تا 1357. تهران: نی.
فراستخواه، مقصود (1400ب). نگاهی انتقادی به تاریخ‌نگاری ایرانی، مردم‌نامه،  18-19، 262-249.
فراستخواه، مقصود (1401). گاه و بی‌گاهی دانشگاه در ایران (چاپ چهارم). تهران: آگاه.
فراستخواه، مقصود (1402). کنشگران مرزی: صد سال نخست، از نسل شوشتری تا نسل فروغی (چاپ سوم). تهران : گام نو.
فیاض، ابراهیم (1389). مردم‌شناسی تاریخ‌شناختی علم در ایران. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
قانعی‌راد، سیدمحمدامین (1381). شیوه جدید تولید دانش: ایدئولوژی و واقعیت. جامعه‌شناسی ایران، 4(3)، 28-59.
مجله جامعه‌شناسی ایران (1381). یادی از غلامحسین صدیقی، بنیانگذار جامعه‌شناسی ایران. مجله جامعه‌شناسی ایران، 4(1)، 164-161.
مصباحیان، حسین ( 1388). دانشگاه: از تاریخ تا فلسفه، در ضرورت تحلیل تاریخی نهاد و بازاندیشی فلسفی ایده دانشگاه در متن جهانی آن. تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، 19(1)، 156-123.
مناشری، دیوید (1400). نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن (ترجمه محمدحسین بادامچی  و عرفان مصلح). تهران: حکمت سینا.
منصوری، رضا (1393). مفهوم علم نوین، علم سنتی و موانع توسعه در ایران. تهران: مرکز الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت.
نبوی، سیدعباس (1383). مبانی نظری و راهبردی اسلامی شدن دانشگاه‌ها. تهران: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
نراقی، احسان (1355). دانش غرب و بینش شرق. تهران: امیرکبیر.
نصر، سیدحسین ( 1379). نیاز به علم مقدس (ترجمه حسن میانداری). قم: مؤسسه فرهنگی طه.
یوسفی اقدم، رحیم؛ و فراستخواه، مقصود (1400الف). ظهور سوژه کودک در دوره قاجار: مقدمه‌ای در باب مادیت تاریخ اندیشه‌ها در ایران معاصر. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 13(4)، 87-59. doi: 10.22035/isih.2021.4460.4441
یوسفی‌اقدم، رحیم؛ فراستخواه، مقصود؛ ذکایی، سعید؛ و نفیسی، نهال (1400ب). تکنولوژی‌های جدید و دگرگونی معنایی علم و صنعت در دوره قاجار. تاریخ علم،  19(1)، 221-183.  doi: 10.22059/JIHS.2021.331872.371653
Callon, M., & Law, J. (1994). Reframing and grounding Nonhuman Agency. American Behavioral Scientist, 37(6), 839-856.
Callon, M., & Law, J. (1995). Agency and the hybrid collectif. South Atlantic Quarterly, 94, 481-507.
Ginzburg, C. (2012). Threads and Traces: True False Fictive (A. C. Tedeschi, & J. Tedeschi, Trans.). Berkeley, CA: University of California Press.
Heilbron, J. (2013). The Rrise of Social Theory. Cambridge: Polity Press.
Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. UK: Oxford University Press.
Lepenies, W. (1988). Between Literature and Science: The Rise of Sociology. New York: Cambridge University Press.
Moseley, F., & Tony, S. (Eds.) (2014). Marx’s Capital and Hegel’s Logic: A Reexamination. Netherland: Leiden.
Picon, A. (2008). Utopian Socialism and Social Science. In: T. M. Porter & D. Ross (Eds.), Cambridge History of Science, vol. 7: The Modern Social Sciences. Cambridge: Cambridge University Press.
Pūras, A. (2014). Robert Owen in the History of the Social Sciences: Three Presentist Views. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 50(1), 58-78.  doi: 10.1002/jhbs.21644