نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه مطالعات ارتباطات و فضای مجازی، مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران، ایران
چکیده
پیشینه و اهداف: آزادی دانشگاهی می‌تواند شامل آزادی بیان در دانشگاه و بر دانشگاه باشد. حق آزادی بیان و کنش بیان آزادانه، هم درباره‌ی دانشجویان و هم درباره‌ی استادان، پژوهیدنی است. درباره‌ی امکان‌های فناورانه‌ی بیان آزادانه در کلاس مجازی، تعاملی‌تر شدن ارتباط دانشجو -استاد (و ارتباط استاد -دانشجو) در ارتباطهای با وساطت فناوری، و تبلور فرهنگ‌های مشارکتیِ دانشگاهی در فضای سایبر (و فرهنگ‌های دانشگاهی مشارکتی در فضای فیزیکی)، امیدهایی ابراز شده است. پرسش آن است که آیا دانشجویان خود را برخوردار از آزادی بیان می‌دانند؟ اگر آری، چرا این حق را در قالب کنش بیان آزادانه متجلی نمیکنند یا با کدام جایگزین، آن را نمودین میکنند؟ در غیر این صورت، موانع بیان آزادانه و محدودیت‌های آزادی بیان در ارتباطهای آموزشی دانشگاهی برخط چه هستند؟
روش: این مقاله بر اساس یک خودمردمنگاری از یک تجربه آموختن برخط نگاشته شده است. دادهها از ارتباطهای برخط دانشجویان در برنامه کارشناسی ارشد علم اطلاعات، دانشگاه تبریز، سال تحصیلی 1400-1399 گردآوری شده بودند. این میدان بر اساس فن نمونهگیری در دسترس انتخاب شده بود.
یافته‌ها: در این تجربه آموزش دانشگاهی برخط در دوران همه‌گیری کرونا در ایران، کمتر شاهد بودیم که دانشجویان آزادی بیان خود را در قالب پرسش، چالش یا انتقاد به کار گیرند. من به مفاهیم پلیس، سیاست، ناراهه، عدم توافق و سوژگی ژاک رانسیر ارجاع دادم تا ادراک دانشجویان به (عدم) برخوداری از آزادی بیان، کنش (عدم) بیان آزادانه توسط آن‌ها، و بافت‌های اجتماعی گستردهتر این ارتباط‌ها را معنادار کنم.
نتیجه‌گیری: آزادی بیان در اینترنت، در آموزش عالی، و در دانشگاه دیجیتال، گاه محدود، گاه ممیزی، و گاه حتی مسدود میشود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
احمدی، سید محمدصادق؛ ناصری، علیرضا؛ و قاسم‌آبادی، مرتضی (1395). بررسی تطبیقی محدودیت‌های آزادی بیان در تلویزیون از منظر اسناد بین‌الملل حقوق بشر و حقوق موضوعه‌ی ایران. پژوهش حقوق عمومی، 18(52)، 177-153. doi: 10.22054/qjpl.2016.6795
امیدی، جلیل. (1400). محدودیت‌های آزادی بیان؛ موجهات و مستندات. فقه و مبانی حقوق اسلامی، 54(1)، 52-29. doi: 10.22059/jjfil.2021.329772.669220
انصاری، باقر؛ و امامی الطریقی ، سیده مهلا. (1399). آزادی بیان و تحریک به تبعیض نژادی. تحقیقات حقوقی، 23(91)، 184-161. doi: 10.22034/jlr.2020.184012.1383
باقری، احمد؛ و مکارم، مسعود. (1399). مجازات ارتداد، مقابله با توطئه‌گران علیه انسجام جامعه‌ی اسلامی یا تحدید آزادی بیان. فقه، 27(1)، 209-181. doi: 10.22081/jf.2020.68890
تاجیک، محمدرضا؛ و ایرانی‌فرد، محمود. (1393). منطق جانشینی در رویکرد ژاک دریدا و ژاک رانسیر به مبادی فلسفه‌ی سیاسی: نوشتار و سیاست. رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، 6(2)، 61-34.
تاجیک، محمدرضا؛ و رضایی‌پناه، امیر. (1394). امر سیاسی در عصر پساجهانی شدن (بازخوانی آرا و نظرات ژاک رانسیر). مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی (مطالعات راهبردی جهانی شدن)، 6(19)، 40-7.
تاجیک، محمدرضا؛ و رضایی‌پناه، امیر. (1395). مبانی نقد و بازاندیشی جامعه‌شناسی سیاسی در اندیشه‌ی ژاک رانسیر (امر اجتماعی در عصر پساجهانی شدن). پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، 11(2)، 118-87.
تایت، مالکوم (1377). «استقلال سازمانی»، ترجمه قاسم جابریپور. گزیده مقالات دایرهالمعارف آموزش عالی، جلد اول (ویراستاران انگلیسی: برتون کلارک و گی نیو؛ ویراستاران فارسی: داود حاتمی و یوسف محمدنژادعالی‌زمینی). تهران: موسسهی پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی (تاریخ اصل اثر: 1995).
توحیدفام، محمد؛ و محمدیاری، معصومه. (1398). سیاست زیباشناختی؛ بررسی وجوه زیباشناسانهی سیاست در آرای ژاک رانسیر زیبایی‌شناسی به‌مثابۀ عنصری مستتر در ذات هر سیاست رهایی‌بخش. فصلنامه سیاست 49(4)، 997-979. doi: 10.22059/jpq.2019.231294.1007042
جاودانی، حمید. (1382). استقلال علمی. تهران: مؤسسه‌ی پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی.
دهقانی، یاسر؛ مرزوقی، رحمت‌اله؛ فقیه، نظامالدین؛ و فولادچنگ، محبوبه (1390). بررسی میزان آزادی علمی استادان دانشگاه شیراز با توجه به متغیرهای جمعیت‌شناختی. پژوهش‌های برنامه‌ی درسی، 1(2)، 55-29. doi: 10.22099/jcr.2012.249
ذاکرصالحی، غلامرضا. (1388). بررسی ابعاد حقوقی و مدیریتی استقلال دانشگاه‌ها در ایران (موضوع ماده‌ی 49 قانون برنامه‌ی چهارم توسعه) و تدوین راهکارهای اجرایی تحقق آن. پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 15(3)، 79-106.
ذاکرصالحی، غلامرضا؛ و ذاکرصالحی، امین. (1389). بررسی دیدگاه مدیران مراکز علمی کشور در زمینه‌ی استقلال دانشگاهی در ایران. آموزش عالی ایران، 3(1)، 33-59.
ذوالفقاری، سید محمد؛ هاشمیان، سیدمحمدحسین (1398). اتواتنوگرافی به‌مثابه‌ی روش پژوهش. دوفصلنامه‌ی علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، 6(2)، 33-54.
رانسیر، ژاک. (1392الف). پارادوکس‌های هنر سیاسی. ترجمه‌ی اشکان صالحی. تهران: بنگاه.
رانسیر، ژاک. (1392ب). ده تز در باب سیاست با دو پیوست. ترجمه‌ی امید مهرگان. تهران: رخداد نو.
رانسیر، ژاک. (1394). عدم توافق. ترجمه‌ی رضا اسکندری. تهران: گهرشید.
زمانی، عباس؛ رشادی، حمید؛ تقی پور، فائزه؛ کورنگ بهشتی، سیامک. (1400). پدیدارشناسی ابعاد آزادی بیان در رسانه‌های ایران از دیدگاه اساتید علوم ارتباطات. مطالعات بین‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ، 11(1)، 158-139. doi: 10.30465/ismc.2021.29289.2137
سردارنیا، خلیل‌الله. (1387). اینترنت، جنبش‌های اجتماعی جدید و بسیج اعتراض‌ها (بررسی نظری و مصداقی چند جنبش اجتماعی). پژوهش‌های ارتباطی، 16(4)، 151-176. doi: 10.22082/cr.2009.23876
عالی‌پور، یوسف؛ ایزدی، صمد؛ صالحی عمران، ابراهیم؛ و صفار حیدری، حجت (1399). آزادی علمی در نظام آموزش عالی ایران. جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، 7(15)، 267-296. doi: 10.22080/ssi.2020.17950.1706
عروتی موفق، محمدمهدی؛ و فتحی، یونس (1400). اعتراض مدنی، حدود و قلمرو آن از منظر قوانین جمهوری اسلامی ایران. مطالعات فرهنگی پلیس، 8(2)، 37-45. doi: 10.22034/HPSJ.2021.207935.1044
عطاران، محمد؛ حاجی‌حسین‌نژاد، غلامرضا؛ و حیدری نقدعلی، ژیلا (1392). تجربه‌های دوران تحصیل و شکل‌گیری هویت حرفه‌ای معلم: پژوهشی خودمردم‌نگارانه. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 3(1)، 28-7. doi: 10.22059/ijar.2013.50671
فاضلی، نعمتالله. (1394). تشویش نوشتن: مسئله‌مندی نوشتن در حوزه‌ی علوم انسانی و اجتماعی در ایران. پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 19(37)، 24-1.
فاضلی، نعمتالله (1396). خودمردمنگاری هویت دانشگاهی: چگونه هویت انسان ایرانی به‌‌عنوان پژوهشگر یا انسان دانشگاهی شکل می‌گیرد؟. تهران: تیسا.
فخر، حسین؛ و دیبامهر، مینا (1397). نقدی بر جرم‌انگاری فعالیت تبلیغی در پرتو اصل آزادی بیان. حقوق اسلامی، 15(57)، 155-125.
فراستخواه، مقصود (1382). آزادی علمی. مجلس و پژوهش، 41، 101-140.
فراستخواه، مقصود (1389). دانشگاه و آموزش عالی، منظرهای جهانی و مسئله‌های ایرانی. تهران: نی.
فراستخواه، مقصود (1396). استقلال دانشگاهی در ایران، پیش‌برنده‌ها و بازدارنده‌ها. مجموعه مقالات همایش ملی استقلال دانشگاه‌ها: چالش‌ها و راهبردها. تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
فلاح‌زاده، علی محمد؛ و موسوی میرکلایی، سید طه (1396). تحلیل جرم‌انگاری ارتداد در مواجهه‌ی حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر بین‌المللی: دیالکتیک حقوق بشر و حقوق شهروندی. مطالعات حقوق بشر اسلامی، 6(13)، 62-32.
فیش، استنلی (1399). آزادی دانشگاهی. ترجمه‌ی سیناباستانی. تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
قنبری، مهدی؛ و الماسی، لیلا. (1396). توصیفی از معلم شدن من: خودمردمنگاری یک دانش‌آموخته‌ی دانشگاه فرهنگیان. تدریس‌پژوهی، 5(4)، 97-71.
قنبریان قلندر، پیمان؛ زبردست، محمد امجد؛ بلندهمتان، کیوان. (1398). بازنمایی رویکردهای آموزش انتقادی در علوم انسانی (یک مطالعه‌ی خودمردم‌نگارانه). آموزش عالی ایران، ۱۱(۴)، 37-65.
قنبریان قلندر، پیمان؛ زبردست، محمد امجد؛ بلندهمتان، کیوان. (1399). واکاوی پیامدها، چالش‌ها و استراتژی‌های مدیریت کلاس درس مبتنی بر پرورش تفکر انتقادی. تدریس پژوهی، 8(1)، 110-80. doi: 10.34785/J012.2020.271
کاظمی، عباس. (1396). «مقدمه». در: عباس کاظمی (ویراستار). روایتی از کلاس‌های درس دانشگاهی: تجربه‌ی زیسته‌ی استادان دانشگاه. تهران: پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 9-13.
محمدیاری، معصومه؛ و توحیدفام، محمد. (1397). رانسیر و بازپیکربندی توزیع امر محسوس در سیاست و زیبایی‌شناسی. پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، 13(2)، 65-86.
ملکوتی، سید حسین؛ ناصری، علیرضا، و قاسم آبادی، مرتضی (1395). محدودیت‌های آزادی بیان در اعلامیه‌ی اسلامی حقوق بشر با رویکرد به اسناد بین‌المللی. حقوق اسلامی، 13(50)، 179-157.
نرسیسیانس، امیلیا؛ ودادهیر، ابوعلی؛ و قاسمی، پروین. (1399). خودمردمنگاری رویای سخنرانی، زبان، مهاجرت. جامعه‌پژوهی فرهنگی، 11(2)، 191-167. doi: 10.30465/scs.2020.5540
نصیرزاده، راضیه؛ منتظری، علی؛ و نصیرزاده، مهدی (1394). شناسایی و رتبه‌بندی نگرش‌ها و عوامل تأثیرگذار بر اعتراض‌های دانشجویی. جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، 2: 39-56.
نظرپور، محمد؛ و داداش‌پور، ﻫاشم (1399). خودمردمنگاری و کاربست آن در مطالعات شهری به‌منظور فهم فرهنگ شهری. گفتمان طراحی شهری، 3، 33-49.
Bingham, C. (2018). Jacques Rancière. in P. Smeyers (Ed.). International Handbook of Philosophy of Education (pp. 373-384). Germany: Springer.
Bingham, C. & Biesta, G. J. J. (2010). Jacques Rancière: Education, Truth, Emancipation. US: Continuum.
Byrne, P. (1989). Academic Freedom: A Special Concern of the First Amendment. Yale Law Journal, 99, 251.
Chambers, S. A. (2013). The Lessons of Rancière. UK: Oxford University Press.
Davis, O. (2010). Jacques Rancière. UK: Polity.
Dlamini, C. R. M. (1997). University Autonomy And Academic Freedom In South Africa. South Africa: University of South Africa Press.
Hewlett, N. (2007). Badiou, Balibar, Rancière; rethinking emancipation. NY, US: Continuum.
Karkehabadi, S. (2009). Wary travelers: academic freedom in the Islamic Republic of Iran and the United States. In F. N. Seggie and R. Obakeng Mabokela (Eds.). Islam & Higher Education in Transitional Societies (pp. 39–48). Netherlands: Brill.
Lorde, A. (1979). The master’s tools will never dismantle the master’s house. In C. Moraga and G. Anzaldua (Eds.). This Bridge Called My Back (pp. 98–101). UK: Kitchen Table Women of Color Press.
Mojab, S. (2004). State-university power struggle at times of revolution and war in Iran. International Higher Education (Privatization: a Growing Trend), 11-13.
Ranciere, J. (1991). The Ignorant Schoolmaster: Five Lessons in Intellectual Emancipation (K. Ross, Trans). US: Stanford University Press.
Rancière, J. (2004). Diasagreement: on Politics and Philosophy. (J. Rose, Trans.). US: University of Minnesota Press (original version published 1998).
Simons, M. & Masschelein, J. (Eds.) (2011). Ranciere, Public Education & the Taming of Democracy. UK: Wiley-Blackwell.
Smith, L. T. (2021). Decolonizing Methodologies: Research and Indigenous Peoples. UK: Zed Books.
Nazarzadeh Zare, M., Pourkarimi, J., Zaker Salehi, G. & Rezaeian, S. (2016). In search of a world-class university in Iran, Journal of Applied Research in Higher Education, 8(4), 522-539.
)